Układowe zapalenia naczyń (ang. systemic vasculitis) to zróżnicowana grupa schorzeń autoimmunizacyjnych o nieznanej przyczynie, charakteryzujących się stanem zapalnym ścian naczyń krwionośnych. W wyniku tego procesu dochodzi do zmian w strukturze naczyń krwionośnych, ich uszkodzenia i ograniczenia drożności, co może skutkować niedokrwieniem i martwicą różnych tkanek i narządów zaopatrywanych przez te naczynia.
Na podstawie rozmiaru naczynia zajętego procesem chorobowym układowe zapalenia naczyń dzieli się na:
W reumatologii szczególne znaczenie mają zapalenia małych naczyń związane z ANCA, do których zalicza się trzy jednostki chorobowe:
Częstość występowania zapalenia małych naczyń związanego z ANCA w Europie wynosi do 65 na 1 000 000, a roczna zapadalność 3–11 na 1 000 000. Schorzenia te występują częściej u mężczyzn.
W rozwoju chorób takich jak GPA, EGPA i MPA istotną rolę odgrywają pobudzone neutrofile oraz przeciwciała ANCA – skierowane przeciwko enzymom zawartym w ziarnistościach neutrofili. Przeciwciała ANCA, wiążąc się z antygenami neutrofili, przyczyniają się do uwolnienia czynników stanu zapalnego, co prowadzi do uszkodzenia komórek śródbłonka. Przeciwciała ANCA stanowią istotne markery serologiczne w diagnostyce AAV, a ich obecność jest uwzględniona w kryteriach rozpoznania tych schorzeń.
Zapalenie małych naczyń związane z przeciwciałami przeciwko cytoplazmie neutrofilów (ANCA) jest martwiczym zapaleniem naczyń, w którym zajęte są głównie małe naczynia (tj. włośniczki, żyłki, tętniczki i małe tętnice). Objawy towarzyszące zapaleniom małych naczyń związanym z ANCA mogą być zróżnicowane i zależą od zajętego procesem chorobowym narządu. W początkowych stadiach występują objawy ogólne, takie jak osłabienie, gorączka, spadek masy ciała, bóle mięśni i stawów. Następnie, po kilku miesiącach lub nawet latach, występują objawy narządowo swoiste, które obejmują zmiany:
Rozpoznanie zapalenia małych naczyń związanego z ANCA (AAV) opiera się na analizie objawów klinicznych oraz wyników badań pomocniczych. W diagnostyce AAV stosuje się kryteria klasyfikacyjne ACR (American College of Rheumatology) i EULAR (European League Against Rheumatism) z 2022 roku. Oznaczanie przeciwciał ANCA jest włączone w kryteria rozpoznania MPA oraz GPA.
W kryteriach klasyfikacyjnych mikroskopowego zapalenia naczyń (MPA) jako kluczowe wskazane jest badanie przeciwciał p-ANCA lub przeciwko mieloperoksydazie (MPO-ANCA, występuje w około 60% przypadków). Natomiast w kryteriach klasyfikacyjnych ziarniniakowatości z zapaleniem naczyń (GPA) rekomenduje się badanie przeciwciał c-ANCA lub przeciwko proteinazie 3 (PR3-ANCA).
W obrębie przeciwciał ANCA wyróżnia się dwa typy: cANCA, czyli cytoplazmatyczny, oraz pANCA, czyli perinuklearny. Antygenami dla ANCA są enzymy obecne w ziarnistościach granulocytów obojętnochłonnych, które występują również w monocytach i komórkach śródbłonka.
Przeciwciała cANCA są głównie skierowane przeciwko proteinazie 3 (PR3) lub rzadziej przeciwko bakteriobójczemu białku zwiększającemu przepuszczalność błony bakterii Gram-ujemnych (BPI). Natomiast w przypadku pANCA głównym antygenem docelowym jest mieloperoksydaza (MPO), ale mogą one również reagować z laktoferyną, elastazą, katepsyną G i innymi składnikami cytoplazmy granulocytów obojętnochłonnych.
| Autoprzeciwciała | Rodzaj badania |
|---|---|
| ANCA (pANCA, cANCA) | przesiewowe |
| anty-BPI | specjalistyczne |
| anty-elastaza | specjalistyczne |
| anty-GBM | specjalistyczne |
| anty-katepsyna G | specjalistyczne |
| anty-laktoferyna | specjalistyczne |
| anty-MPO | specjalistyczne |
| anty-PR3 | specjalistyczne |
Opracowano na podstawie: