Krztusiec (inaczej koklusz) to bakteryjna, bardzo zakaźna choroba układu oddechowego wywoływana przez bakterie Bordetella pertussis. Choroba charakteryzuje się silnym napadowym kaszlem z charakterystycznym świstem oddechowym, który może trwać wiele tygodni i utrudnia oddychanie. Krztusiec stanowi szczególne zagrożenie i jest potencjalnie śmiertelny dla noworodków i małych dzieci, ponieważ napadom kaszlu często towarzyszą bezdechy. Infekcja ta była kiedyś uznawana za chorobę wieku dziecięcego, obecnie jednak coraz częściej obserwujemy zachorowania wśród młodzieży i osób dorosłych.
Do zakażenia dochodzi bezpośrednio, drogą kropelkową, czyli poprzez drobinki śliny uwalniane do otoczenia przez osobę chorą podczas kichania, mówienia czy kasłania. Po przedostaniu się do organizmu bakterie wnikają do tkanek, a następnie namnażają się. Jednocześnie w organizmie zakażonej osoby wzrasta stężenie wielu toksyn wydzielanych przez bakterie. Toksyny niszczą miejscowo nabłonek układu oddechowego, a po przedostaniu się do układu krwionośnego wywołują szereg ogólnych objawów. Działanie chorobotwórcze pałeczek krztuśca polega na powstawaniu uszkodzeń, aż do zmian martwiczych włącznie, w obrębie błony śluzowej krtani, tchawicy i oskrzeli.
Choroba charakteryzuje się bardzo wysoką zakaźnością. Ryzyko zachorowania osoby nieuodpornionej po zetknięciu się z chorym sięga 90%. Chory człowiek stanowi największe zagrożenie dla otoczenia przez pierwsze dwa tygodnie od chwili pojawienia się objawów (potem zakaźność powoli spada).
W przebiegu klinicznym krztuśca wyróżnia się 3 fazy: nieżytową, kaszlu napadowego i rekonwalescencji.
Odpowiednio przeprowadzona diagnostyka krztuśca jest kluczowa dla zapobiegania rozprzestrzenianiu się infekcji, ponieważ umożliwia wdrożenie odpowiedniego leczenia i izolację pacjenta. Osoby zgłaszające się do lekarza z pierwszymi objawami krztuśca zwykle otrzymują rozpoznanie infekcji grypopodobnej. Do celów diagnostycznych stosuje się badania mikrobiologiczne, serologiczne oraz molekularne.
W badaniu mikrobiologicznym wykorzystywana jest hodowla bakterii B. pertussis. Materiał do badania pobierany jest w formie wymazu z jamy nosowo-gardłowej. Metoda ta wiąże się z długim czasem oczekiwania na wynik. Ponadto, czułość badania maleje wraz z postępem choroby, a zastosowanie antybiotykoterapii obniża użyteczność diagnostyczną i może prowadzić do otrzymania wyników fałszywie ujemnych.
Test PCR stanowi jedną z najnowocześniejszych metod diagnozowania krztuśca. Podobnie jak w badaniu mikrobiologicznym, próbkę stanowi wymaz z jamy nosowo-gardłowej. Badanie to polega na detekcji materiału genetycznego bakterii w próbce pobranej od pacjenta. Czułość badania spada z czasem trwania infekcji.
Ze względu na to, że pierwsze objawy krztuśca są niespecyficzne i często pacjent diagnozowany jest w kierunku krztuśca dopiero w późniejszej fazie infekcji, najczęściej stosowaną metodą laboratoryjną są badania serologiczne, które mają na celu wykrycie we krwi przeciwciał skierowanych przeciwko toksynie krztuścowej (PT). Specyficzne przeciwciała są produkowane po upływie 1 do 3 tygodni od zakażenia pałeczką krztuśca i mogą być oznaczane za pomocą testu ELISA lub immunoblot.
Badania serologiczne powinny być wykonywane w kierunku wykrycia we krwi pacjenta przeciwciał w klasie IgA, IgM, ale przede wszystkim w klasie IgG. W celu przesiewowej diagnostyki zakażeń B. pertussis bada się stężenie przeciwciał anty-PT w klasie IgG, a jeśli konieczne jest dalsze postępowanie diagnostyczne, zaleca się badanie przeciwciał anty-PT klasy IgA, czasami również IgM. W niektórych przypadkach stosuje się testy, które wykrywają przeciwciała przeciwko innym antygenom, takim jak hemaglutynina włókienkowa (FHA). Istnieje także możliwość przeprowadzenia testu immunoblot, który umożliwia diagnostykę przeciwciał przeciwko trzem antygenom bakterii: toksynie krztuścowej (PT), hemaglutyninie włókienkowej (FHA) oraz toksynie cyklazy adenylanowej (ACT). Obecność ostatniego antygenu pozwala na różnicowanie odpowiedzi immunologicznej nabytej wskutek szczepienia od naturalnego zakażenia.
Podstawowym sposobem zapobiegania krztuścowi są szczepienia ochronne. Ich celem jest ochrona przed zakażeniem, ale również redukcja liczby bakterii krążących w środowisku, przez co zmniejsza się prawdopodobieństwo wystąpienia zachorowania u osób nieuodpornionych (np. u noworodków). Zalecane są też szczepienia kobiet w ciąży, dzięki czemu dziecko nabywa przeciwciała od matki jeszcze w czasie życia płodowego.
Szczepienie przeciwko krztuścowi zostało wprowadzone w Polsce jako szczepienie obowiązkowe w latach 60. ubiegłego wieku. Preparat jest podawany w jednym wstrzyknięciu, jako szczepionka skojarzona przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP). Pierwsze szczepienie przeciwko krztuścowi dziecko otrzymuje po ukończeniu 6. tygodnia życia. Do pełnego uodpornienia potrzebne jest podanie 3 dawek.
Ochrona po szczepieniu przeciw krztuścowi zmniejsza się z upływem czasu, dlatego schemat szczepienia dzieci obejmuje podawanie kolejnych dawek przypominających szczepionki. Według najnowszych danych dorośli powinni przyjmować dawki przypominające co 10 lat.
Opracowano na podstawie: