Laktoza to dwucukier, który naturalnie występuje w mleku i produktach mlecznych. Do jej strawienia niezbędna jest laktaza, czyli enzym, wytwarzany w szczytowych partiach kosmków rąbka szczoteczkowego nabłonka jelita cienkiego. Rolą laktazy jest hydroliza laktozy do glukozy i galaktozy, które mogą zostać wchłonięte i wziąć udział w przemianach metabolicznych organizmu. Szacuje się, że w Polsce zaburzenia wchłaniania i trawienia cukru mlecznego mogą dotyczyć nawet 37% społeczeństwa. Nietolerancję laktozy stwierdza się także u pacjentów z celiakią.
Rodzaje nietolerancji laktozy
Aktywność laktazy obniża się naturalnie wraz z wiekiem, ale w większości przypadków jest nadal wystarczająca do prawidłowego trawienia laktozy przyjmowanej z pożywieniem. W niektórych przypadkach zmniejsza się do tego stopnia, że laktoza przestaje być w pełni trawiona, co daje objawy kliniczne nietolerancji pokarmowej. Niedobór enzymu może wynikać z defektu genetycznego (alaktazji lub hipolaktazji typu dorosłego) bądź choroby układu pokarmowego, w czasie której dochodzi do zaniku kosmków jelitowych (wtórnej nietolerancji laktozy). Uszkodzenie nabłonka powoduje dysfunkcję w wydzielaniu enzymów przez rąbek szczoteczkowy jelit. Deficyt laktazy w tym wypadku ma charakter przemijający.
Bez względu na podłoże niedoboru laktazy dolegliwości pojawiają się jako wynik tego samego mechanizmu. Niestrawiona laktoza jest rozkładana w procesie fermentacji przez bakterie jelitowe obecne w przewodzie pokarmowym. Do produktów fermentacji bakteryjnej należą przede wszystkim gazy (np. wodór, dwutlenek węgla) oraz krótkołańcuchowe kwasy organiczne (np. kwas mlekowy), które działają drażniąco na błonę śluzową jelita. W przebiegu nietolerancji laktozy dominują więc objawy żołądkowo-jelitowe, takie jak nudności, wymioty, biegunka, wzdęcia i bóle brzucha.
Diagnostyka nietolerancji laktozy
Diagnostyka i rozpoznanie nietolerancji laktozy są niezwykle ważne ze względu na możliwe powikłania, m.in. obniżone przyswajanie wapnia grożące osteoporozą, bóle stawów i kości oraz zaburzenia koncentracji. Charakter schorzenia (różnicowanie pomiędzy pierwotną bądź wtórną nietolerancją laktozy) można określić za pomocą testu genetycznego, który wykrywa zmianę w genie kodującym laktazę. Wynik testu genetycznego daje pewną informację, czy pacjent wraz z wiekiem straci zdolność trawienia laktozy, i pozwala odpowiednio zaplanować dietę. Do badań diagnostycznych przeprowadzanych w przypadku podejrzenia nietolerancji laktozy należą także: wodorowy test oddechowy, badanie pH stolca, doustne testy tolerancji laktozy i bezpośrednie badanie aktywności laktazy w bioptacie błony śluzowej jelita cienkiego.
Nietolerancja laktozy u osób chorych na celiakię
W przebiegu celiakii stwierdza się stopniowy zanik kosmków jelitowych. Dochodzi wówczas do niedoborów enzymów trawiennych, np. laktazy. Wtórna nietolerancja laktozy jest często rozpoznawana u pacjentów z niedawno zdiagnozowaną celiakią i u osób, które nie przestrzegają ściśle diety bezglutenowej. Prawidłowe jej przestrzeganie pozwala na regenerację kosmków i powrót laktazy do prawidłowej aktywności.
Postępowanie dietetyczne
Leczenie nietolerancji laktozy polega zasadniczo na wyeliminowaniu lub ograniczeniu spożycia nietolerowanego węglowodanu w zależności od progu wrażliwości. Laktozę, oprócz mleka, zawierają także lody (z wyjątkiem sorbetów owocowych), jogurty, maślanki, kefiry, sery żółte, twaróg, śmietana oraz masło. Na rynku dostępne są produkty o obniżonej zawartości laktozy lub bezlaktozowe. Należy pamiętać, że laktoza jest dodawana również do innych artykułów spożywczych w celu poprawy ich smaku i właściwości. W związku z tym niewielkie jej ilości mogą znajdować się m.in. w pieczywie, płatkach śniadaniowych, margarynie, sosach sałatkowych czy słodyczach. Osoby, które muszą stosować dietę niskolaktozową lub bezlaktozową, powinny zwracać uwagę na ukryte źródła laktozy i zażywać laktazę w kapsułkach jako dodatek do posiłków laktozowych. Dawkę enzymu należy dobrać do indywidualnej tolerancji pacjenta.
U pacjentów z celiakią stopień tolerancji laktozy jest sprawą indywidualną. Niektórym zaleca się całkowitą eliminację produktów mlecznych na czas od kilku do kilkunastu tygodni. Jednak u większości wystarczy wprowadzić do diety artykuły o obniżonej zawartości laktozy i fermentowane napoje mleczne, a także wykluczyć na pewien czas mleko (tylko w początkowej fazie diety bezglutenowej, tuż po zdiagnozowaniu celiakii). Należy pamiętać, że w przypadku stosowania diety bezlaktozowej konieczne jest dostarczanie organizmowi wapnia z innych niż mleko i przetwory mleczne źródeł (np. z nasion roślin strączkowych, warzyw kapustnych, orzechów czy kakao). Dieta bezmleczna może prowadzić do nieprawidłowej mineralizacji kości, a w konsekwencji do osteoporozy.
Opracowano na podstawie:
- Stolarczyk A., Nietolerancja laktozy, Dietetyka 2010; 2.
- Zatwarnicki P., Nietolerancja laktozy – przyczyny, objawy, diagnostyka, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne 2014; 4, 3: 273–276.