W ciągu ostatnich dekad kleszczowe zapalenie mózgu (KZM), borelioza i inne choroby odkleszczowe stały się narastającym problemem zdrowia publicznego w Europie i innych częściach świata. Kleszcze były pierwszymi stawonogami, które zostały zaklasyfikowane jako wektory patogenów, a obecnie są obok komarów uznawane za główne wektory czynników chorobotwórczych dla ludzi i zwierząt domowych na całym świecie. Na rozprzestrzenianie się i liczebność tych pajęczaków, a tym samym na częstość występowania chorób, mogą wpływać zmiany klimatyczne.
Czym jest KZM
KZM to ostra choroba wirusowa, która może wiązać się z powikłaniami neurologicznymi. Przenoszona jest głównie przez kleszcze z gatunku Ixodes ricinus, zakażone wirusem kleszczowego zapalenia mózgu (TBEV), ale źródłem infekcji może być również spożycie niepasteryzowanego mleka od zakażonego zwierzęcia. Wirus TBEV jest endemiczny w 27 krajach europejskich, a liczba obszarów zagrożonych wzrasta każdego roku. Według danych WHO (ang. World Health Organization) rocznie na całym świecie odnotowuje się 10 000–12 000 przypadków klinicznych KZM, ale uważa się, że liczby te są znacznie niedoszacowane. W Polsce roczna liczba zakażonych wynosi 150–250, a najwięcej zachorowań obserwuje się w rejonach północno-wschodnich, szczególnie w okresach wiosenno-letnim i jesiennym.
Objawy kleszczowego zapalenia mózgu
Od momentu zakażenia do wystąpienia pierwszych objawów mija średnio 2–28 dni (najczęściej 7–14 dni), po upływie których pojawiają się zwykle symptomy grypopodobne, takie jak zmęczenie, ogólne osłabienie, ból mięśni i głowy oraz gorączka wynosząca ≥ 38°C. Jeżeli organizm osoby zakażonej TBEV poradzi sobie z infekcją, choroba może na tym etapie się zakończyć. Jeśli nie, po kilku dniach, czasem nawet po tygodniu poprawy obserwuje się nawrót dolegliwości w postaci gorączki i bólu głowy. Wtedy mogą pojawić się objawy neurologiczne. U 15% zakażonych mogą wystąpić powikłania neurologiczne, od zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (gorączka, ból głowy i sztywność karku) do ciężkiego zapalenia mózgu (senność, dezorientacja, zaburzenia czuciowe, drgawki, nudności, wymioty). Około 1% przypadków z patologiami neurologicznymi może zakończyć się śmiercią. Ciężkość choroby wzrasta wraz z wiekiem pacjenta, ale zgłaszano zgony we wszystkich grupach wiekowych. Nie istnieje specyficzne leczenie dla chorych na KZM, stosuje się jedynie terapię objawową, a w ciężkich przypadkach konieczna jest hospitalizacja.
Wzrost liczby przypadków KZM
W ciągu ostatnich lat zaobserwowano znaczny wzrost zachorowań na KZM w Europie. Raport Międzynarodowego Zespołu ds. Zmian Klimatu wskazał, że na naszym kontynencie w wyniku globalnego ocieplenia w ciągu najbliższych kilku dekad mogą wystąpić wzrosty temperatury o 1,5–2,5°C, co wydłuża sezon aktywności kleszczy, który może trwać nawet cały rok. Warto również podkreślić, że znaczący wpływ na ekosystemy kleszczy mają ludzie – zarówno wylesianie, jak i zalesianie oddziałują na ich populacje, podobnie jak zmiany w składzie fauny – wyginięcie lub wprowadzenie nowych gatunków. Ponadto kluczową rolę w przetrwaniu kleszczy na danym obszarze mogą odgrywać czynniki mikroklimatyczne, takie jak temperatura i wilgotność powierzchni gleby (uzależnione od nachylenia terenu, pokrywy śnieżnej, roślinności, ściółki czy rodzaju gleby). Wszystkie wymienione czynniki oddziałują na dynamikę transmisji KZM, wpływając tym samym na liczbę odnotowanych przypadków.
Zachorowalność na KZM może zostać zmniejszona poprzez zwiększenie świadomości na temat infekcji wirusem TBEV oraz kampanie szczepień na obszarach endemicznych. W celu skutecznej ochrony przed zakażeniem konieczne jest przyjęcie 3 dawek szczepienia pierwotnego i dawek przypominających co 3–5 lat. Szczepienie zapewnia skuteczną ochronę antywirusową, która u osób stosujących się do schematu dawkowania wynosi zwykle 99%. Podstawowym elementem profilaktyki jest również ochrona przed ukłuciami kleszczy poprzez stosowanie specjalistycznych środków odstraszających te pajęczaki, ubiór zakrywający jak największą część ciała podczas wycieczek do lasu i dokładne oglądanie skóry po powrocie do domu.
Opracowano na podstawie:
- https://www.who.int/health-topics/tick-borne-encephalitis#tab=tab_1 [dostęp: 9.10.2024].
- Süss J. et al., What Makes Ticks Tick? Climate Change, Ticks, and Tick-Borne Diseases,Journal of Travel Medicine 2008; 15: 39–45.
- Taba P. et al., EAN consensus review on prevention, diagnosis and management of tick-borne encephalitis, European Journal of Neurology 2017; 0: 1–21.
- Boulanger N., Ticks and tick-borne diseases,Médecine et Maladies Infectieuses 2019; 49: 87–97.