Krztusiec, znany również jako koklusz, to wysoce zakaźna, ostra choroba układu oddechowego, wywoływana przez bakterie Bordetella pertussis i przebiegająca z charakterystycznym kaszlem. W pierwszej połowie XX w. był główną przyczyną zachorowań i zgonów wśród dzieci. Po wprowadzeniu szczepień przeciwko krztuścowi liczba przypadków znacznie spadła, jednak choroba ta nigdy nie została całkowicie wyeliminowana, a szczyty epidemii nadal występują cyklicznie co 3–5 lat.Ponadto niedawne badania wykazały, że pałeczki krztuśca mutują do superbakterii, więc niedługo może być konieczne stworzenie nowej szczepionki.
Krztusiec – aktualna sytuacja w Polsce
W Polsce obecnie obserwuje się gwałtowny wzrost zachorowań na krztusiec, co budzi poważne obawy w kontekście nadchodzącej jesieni. Z danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego (NIZP) wynika, że od początku tego roku do połowy sierpnia zarejestrowano ponad 10 461 przypadków tej choroby, nastąpił więc około 20-krotny wzrost w porównaniu z tym samym okresem w roku ubiegłym, kiedy to odnotowano jedynie 505 przypadków. Tylko w lipcu 2024 r. zgłoszono 3224 przypadki krztuśca, co również świadczy o alarmującym trendzie.
Eksperci wskazują na kilka czynników, które mogą przyczyniać się do tego wzrostu, w tym spadek odporności populacji na skutek zmniejszonej liczby szczepień w czasie pandemii COVID-19. W kontekście prognoz na jesień lekarze i epidemiolodzy obawiają się, że sytuacja może się pogorszyć, co może prowadzić do dalszego wzrostu zachorowań na krztusiec. W związku z tym istotne jest, aby zwiększyć świadomość na temat szczepień oraz monitorować rozwój sytuacji epidemicznej.
Charakterystyka gatunków Bordetella i patogeneza infekcji
Rodzaj Bordetella obejmuje dziewięć gatunków, z których cztery są przyczyną chorób układu oddechowego u ludzi:
- B. pertussis – po raz pierwszy wyizolowana w 1906 r., powoduje krztusiec. Jest to bakteria, która infekuje wyłącznie ludzi.
- B. parapertussis – wyizolowana w latach 30. XX w., została wykryta zarówno u owiec, jak i u ludzi. Wywołuje zazwyczaj łagodniejszą chorobę, podobną do krztuśca.
- B. bronchiseptica – zidentyfikowana w 1910 r., rzadko izolowana u ludzi, wywołuje chorobę podobną do krztuśca. Zwykle endemiczna u świń, psów, kotów, królików, gryzoni i innych zwierząt.
- B. holmesii – wyizolowana po raz pierwszy w 1983 r., rzadko powoduje u ludzi chorobę objawiającą się symptomami podobnymi do krztuśca.
Dokładny mechanizm rozwoju infekcji gatunkami Bordetella nie jest w pełni poznany. Zakażenie rozpoczyna się, gdy bakterie przyczepiają się do rzęsek obecnych na nabłonku dróg oddechowych i niszczą je. W odpowiedzi organizm wytwarza przeciwciała skierowane przeciwko specyficznym białkom bakteryjnym.
Pałeczki krztuśca stają się superbakteriami
Niedawne badania wskazują, że pałeczki krztuśca mutują, przekształcając się w superbakterie. Australijscy naukowcy z University of New South Wales odkryli, że B. pertussis adaptują się do obecnych szczepionek, co sprawia, że stają się bardziej odporne. Szczepy te produkują więcej białek transportujących składniki odżywcze i mniej białek immunogennych, które rozpoznawane są przez organizm po podaniu szczepionki. W rezultacie są „sprawniejsze”, co pozwala im przeżyć i skuteczniej unikać odpowiedzi ze strony układu odpornościowego gospodarza. Mimo że obecne terapie pozostają wciąż skuteczne, naukowcy ostrzegają, że te bakteryjne mutacje mogą wymagać opracowania nowych szczepionek w ciągu najbliższych 5–10 lat, aby sprostać ewolucji pałeczki krztuśca.
W Polsce szczepienie przeciw krztuścowi jest obowiązkowe i podawane w formie szczepionki DTP w jednym wstrzyknięciu wraz ze szczepionką przeciwko błonicy i tężcowi. Każde dziecko do 2. roku życia powinno być zaszczepione 4 dawkami szczepionki. W 6. i 14. roku życia podawane są dawki przypominające.
Ani infekcja, ani szczepienie nie zapewniają trwałej ochrony przed pałeczką krztuśca. Odporność (zarówno naturalna – po przechorowaniu, jak i poszczepienna) zmniejsza się z czasem, co sprawia, że zalecane są szczepienia przypominające, szczególnie dla dorosłych i osób mających kontakt z noworodkami.
Krztusiec – strategia kokonu
Strategia kokonu polega na szczepieniu osób z najbliższego otoczenia niemowląt i małych dzieci, które same nie mogą być zaszczepione lub są niedostatecznie chronione po szczepieniu. Celem jest pośrednia ochrona grup ryzyka, takich jak noworodki i niemowlęta, przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami, w tym śmiercią. Przykłady zastosowania strategii kokonu w praktyce:
- szczepienie rodziców, rodzeństwa i dziadków noworodków oraz niemowląt,
- szczepienie pracowników ochrony zdrowia mających kontakt z niemowlętami,
- szczepienie domowników i opiekunów osób z obniżoną odpornością.
Dlaczego warto szczepić się na krztusiec w czasie ciąży
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca szczepienie przeciwko krztuścowi kobietom w ciąży jako standardową praktykę. Źródłem zakażenia noworodka najczęściej jest matka, a następnie ojciec lub starsze rodzeństwo.
Szczepienie przeciwko krztuścowi w czasie ciąży, szczególnie w III trymestrze (najlepiej przed 36. tygodniem), pozwala matce wytworzyć przeciwciała, które przenikają przez łożysko do płodu. Te przeciwciała chronią noworodka w pierwszych miesiącach życia, zanim będzie on mógł otrzymać szczepionkę przeciwko krztuścowi, która jest podawana dopiero po ukończeniu 6. tygodnia życia.
Krztusiec jest szczególnie niebezpieczny dla niemowląt, które mogą doświadczyć poważnych powikłań, takich jak zapalenie płuc, a nawet śmierć. Zaszczepienie matki znacząco zmniejsza ryzyko zachorowania na krztusiec u noworodka, co jest potwierdzone danymi wskazującymi na 90-procentową redukcję przypadków krztuśca wśród dzieci, których matki były zaszczepione.
Podsumowanie
Krztusiec (koklusz) to wysoce zakaźna choroba układu oddechowego,wywoływana przez bakterie Bordetella pertussis. W Polsce obserwuje się obecnie gwałtowny wzrost liczby zachorowań, co budzi obawy przed nadchodzącą jesienią. Niepokojący jest również fakt, że bakterie Bordetella pertussis mutują i stają się bardziej odporne na szczepionki, a to właśnie ta forma profilaktyki jest kluczowa w walce z krztuścem.
Opracowano na podstawie:
- Nieves J.D. et al., Emerging Infections – Bordetella pertussis, “American Society for Microbiology” 2016, doi:10.1128/microbiolspec.EI10-0008-2015.
- https://szczepienia.pzh.gov.pl/paleczki-krztusca-zmieniaja-sie-w-superbakterie/ [dostęp: 27.08.2024].
- Luu L.D.W. et al., Surfaceome analysis of Australian epidemic Bordetella pertussis reveals potential vaccine antigens, “Vaccine” 2019, https://doi.org/10.1016/j.vaccine.2019.10.062.
