W ostatnich latach obserwuje się znaczny wzrost zachorowań na takie schorzenia jak astma, atopowe zapalenie skóry, otyłość, cukrzyca i nadciśnienie tętnicze, co może być wynikiem zmian w naszym środowisku. Jednak zgodnie z hipotezą rozwojową zdrowia i choroby większość chorób, które występują u dorosłych, ma swoje początki już w okresie życia płodowego. Niedożywienie, stres, palenie tytoniu przez matkę i inne negatywne czynniki występujące w okresie prenatalnym mogą oddziaływać na rozwijający się płód i zwiększyć ryzyko wystąpienia chorób po urodzeniu, a nawet w dorosłym życiu.
Dieta przyszłej mamy według zaleceń WHO
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała wytyczne dotyczące składników odżywczych, które należy uwzględniać w jadłospisie w czasie ciąży i które mogą nieznacznie różnić się w zależności od regionu i tradycji żywieniowych danych populacji. Ogólnym zaleceniem jest stosowanie zdrowej diety i prowadzenie aktywnego trybu życia w celu zapobiegania nadmiernemu przyrostowi masy ciała. W przypadku kobiet niedożywionych zaleca się spożywanie białka, aby zapewnić zrównoważony przyrost masy ciała oraz zmniejszyć ryzyko opóźnionego wzrostu płodu i poronień. Dużą uwagę poświęca się odpowiedniemu spożyciu folianów, żelaza, choliny, kwasów tłuszczowych omega-3 i jodu, a także unikaniu lub ograniczaniu spożycia produktów z metylortęcią. Jest to toksyczny związek chemiczny, który może znajdować się w produktach spożywczych, głównie w wyniku zanieczyszczeń środowiska. Artykuły, mogące zawierać metylortęć, to przede wszystkim ryby i owoce morza oraz algi uzyskiwane z niepewnych źródeł.
Makroelementy
Białka
Badania na zwierzętach wykazały, że niedobór białka w okresie ciąży prowadzi do obniżenia masy urodzeniowej potomstwa, zmniejszenia masy serca, zwiększenia częstości jego akcji i wzrostu ciśnienia skurczowego. Zarówno ilość, jak i skład białka są istotne w kontekście jakości jadłospisu. W przypadku diety wegetariańskiej konieczne jest odpowiednie zrównoważenie składników odżywczych oraz stosowanie suplementów witaminy D, kwasu foliowego, jodu, żelaza, witaminy B12 i cynku.
Tłuszcze
Szczególnie istotne jest uzupełnianie diety kobiet w ciąży w kwasy omega-3, przede wszystkim DHA i EPA, które są korzystne dla rozwoju mózgu i prawidłowego funkcjonowania siatkówki. W wielu badaniach stwierdzono, że odpowiednie stężenie DHA w surowicy matki wpływa na prawidłowy rozwój układu nerwowego dziecka i wiąże się z wykształceniem plastyczności neuronów, płynności błon komórkowych oraz powstawaniem neuroprzekaźników. DHA pełni także rolę prekursora przeciwzapalnych mediatorów lipidowych i pośredniczy w wykształceniu odpowiedzi na patogeny.
Węglowodany
Węglowodany są istotnym składnikiem zdrowej diety. W trakcie ciąży zapotrzebowanie na składniki odżywcze i potrzeby kaloryczne mogą się zmieniać, ważne jest więc, aby dostarczać odpowiednią ilość węglowodanów z różnych źródeł, takich jak pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa, owoce, strączki i produkty mleczne. Konieczne jest ograniczenie spożycia cukrów prostych, w tym słodyczy i napojów gazowanych, ze względu na ryzyko wystąpienia cukrzycy ciążowej. Warto jednak pamiętać, że zwiększone spożycie kalorii związane z przyjmowaniem większej ilości tłuszczów i węglowodanów w połączeniu z dużą ilością białka może skutkować nadmierną wagą u noworodków, zaś zmiana proporcji białka do węglowodanów może zmniejszyć oczekiwany przyrost masy ciała dziecka w okresie ciąży, dlatego tak istotne jest rozsądne planowanie jadłospisu ciężarnej.
Błonnik
Główną rolą błonnika jest modulacja mikrobioty jelitowej, a tym samym procesów trawienia. Wykazano, że dieta bogata w błonnik zapobiega astmie poprzez mechanizmy epigenetyczne i wpływ na florę bakteryjną jelit. Reguluje również odpowiednie stężenie krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (SCFA), które wpływają na integralność błony śluzowej jelit i mają działanie przeciwzapalne. Odpowiednia ilość błonnika pozwala na utrzymanie zdrowej masy ciała podczas ciąży dzięki kontrolowaniu uczucia sytości i apetytu, reguluje poziom glukozy i cholesterolu we krwi oraz pomaga w lepszym przyswajaniu składników odżywczych z pożywienia, co może być korzystne zarówno dla matki, jak i rozwijającego się dziecka. Błonnik obecny jest m.in. w warzywach, owocach, produktach pełnoziarnistych, strączkach i orzechach.
Mikroelementy
Żelazo
Żelazo to jeden z kluczowych mikroelementów. W trakcie ciąży zapotrzebowanie organizmu na żelazo znacząco się zwiększa, ponieważ jest ono niezbędne do wsparcia wzrostu płodu, produkcji dodatkowej ilości krwi oraz utrzymania zdrowia matki. Niedobór żelaza może prowadzić do niedokrwistości, która jest jednym z częstszych problemów żywieniowych w trakcie ciąży. Anemia może powodować zmęczenie, osłabienie i inne niepożądane skutki zarówno dla matki, jak i płodu. Standardowe wchłanianie żelaza z produktów roślinnych jest ograniczone i może być dodatkowo obniżane przez obecność fitanów i polifenoli w niektórych produktach. Wchłanianie żelaza hemowego z produktów pochodzenia zwierzęcego jest bardziej efektywne. Niedostateczne spożycie żelaza w okresie ciąży wiąże się z potencjalnym ryzykiem wystąpienia wad serca i układu naczyniowego u potomstwa w wieku dorosłym. W badaniach na zwierzętach niedobór żelaza u samicy związany był z ryzykiem otyłości, nadciśnienia oraz niekorzystnym wpływem na układ sercowo-naczyniowy. W związku z tym istotne jest monitorowanie parametrów morfologii krwi w trakcie ciąży i wdrożenie właściwej suplementacji w przypadku zauważonego w wynikach badań spadku hemoglobiny.
Jod
Jod to kolejny bardzo ważny mikroelement. Jest niezbędny do produkcji hormonów tarczycy, które regulują wzrost i rozwój mózgu oraz innych narządów dziecka. Niedobór jodu wiąże się z hipertyreozą poporodową, śmiertelnością okołoporodową i niedoczynnością tarczycy u noworodków. Niewystarczające spożycie jodu w okresie ciąży zwiększa również ryzyko poronień, może powodować występowanie wad wrodzonych, zaburzeń neurologicznych i uszkodzeń mózgu. Ryby, owoce morza, owoce, warzywa, mleko, jaja i mięso stanowią główne źródło jodu w typowej diecie. Jego suplementacja powinna odbywać się tylko pod nadzorem lekarza.
Wapń i witamina D
Głównym źródłem wapnia są mleko i produkty mleczne (50%), produkty zbożowe (11%) oraz warzywa (11%). Wapń jest niezbędny do rozwoju kości u płodu oraz utrzymania zdrowego układu nerwowego i mięśniowego. Zmniejsza ryzyko przedwczesnego porodu. Należy jednak pamiętać, że do prawidłowego wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego konieczna jest witamina D.
Wczesne badania dotyczące niedoboru witaminy D w okresie ciąży wykazały związek z nieprawidłowym wzorcem wzrostu płodu czy przedwczesnym porodem. Ponadto niedobór może wpływać niekorzystnie na późniejsze życie dziecka i sprzyjać rozwojowi astmy, zaburzeń neurologicznych i chorób autoimmunizacyjnych.
Witaminę D można znaleźć przede wszystkim w tranie i rybach, a mniejsze ilości występują w jajach, maśle i serze. Głównym czynnikiem wpływającym na jej poziom jest produkcja wynikająca z ekspozycji skóry na promieniowanie UV oraz stosowanie suplementów.
Foliany
Foliany, znane również jako kwas foliowy lub witamina B9, odgrywają kluczową rolę w diecie kobiet w ciąży. Są niezbędne dla prawidłowego rozwoju płodu i zapobiegania wadom wrodzonym. Zalecane dzienne spożycie folianów w okresie ciąży wzrasta o nawet 50%, a dawka suplementacji powinna wynosić 400–800 μg już od 2 miesięcy przed zapłodnieniem! Dobrymi źródłami folianów w diecie są zielenina (szczególnie szpinak i brokuły), soczewica, fasola, pomarańcze, soki owocowe, jaja oraz niektóre produkty zbożowe.
Podsumowanie
Wiele badań potwierdziło związek przyczynowo-skutkowy między masą urodzeniową a ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego, co objawia się zmianami w funkcji wątroby i trzustki. Zarówno niedostateczny, jak i przyspieszony przyrost masy ciała w pierwszych miesiącach życia zwiększa ryzyko wystąpienia niealkoholowego stłuszczenia wątroby (NAFLD) w przyszłości. Niska masa urodzeniowa dziecka często prowadzi do insulinooporności lub cukrzycy. Z kolei szybki wzrost masy ciała zwiększa ryzyko niepożądanych zmian metabolicznych.
Dieta matki ma zatem istotny wpływ na rozwijający się płód, dlatego tak kluczowe jest dostarczanie organizmowi odpowiednich składników odżywczych, które wpływają na masę urodzeniową dziecka, zmniejszają ryzyko wad rozwojowych i pojawienia się problemów zdrowotnych w przyszłości. W przypadku wątpliwości dotyczących diety warto skorzystać z porady dietetyka, który pomoże dopasować jadłospis to potrzeb organizmu ciężarnej.
Opracowano na podstawie:
- Danielewicz H. i in., Diet in pregnancy – more than food, Eur J Pediatr 2017; 176: 1573–1579.
- https://www.nhs.uk/pregnancy/keeping-well/have-a-healthy-diet/
- WHO antenatal care recommendations for a positive pregnancy experience. Nutritional interventions update: Multiple micronutrient supplements during pregnancy. Geneva: World Health Organization; 2020. Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO.
