Pszczoły są niezwykle pożytecznymi owadami, które dostarczają ludziom produkty takie, jak miód, wosk pszczeli, pyłek oraz mleczko pszczele. Przede wszystkim jednak zapylają rośliny, w tym wiele gatunków uprawnych. Są więc niezastąpione dla funkcjonowania ekosystemu i gospodarki. Ze względu na zdolność zadawania bolesnych i toksycznych użądleń mogą jednak stanowić dla człowieka zagrożenie.
Alergia na jad owadów błonkoskrzydłych, w tym pszczoły miodnej, jest niezwykle powszechna i stanowi problem zdrowia publicznego. W Europie większość wstrząsów anafilaktycznych po użądleniu jest spowodowane właśnie przez pszczoły, rzadziej osy czy szerszenie. Na szczęście większość pszczół miodnych nie jest agresywna wobec ludzi i atakuje jedynie w sytuacji zagrożenia.
Alergia na jad pszczół miodnych
Po wprowadzeniu żądła pszczoła wstrzykuje jad z gruczołów jadowych do ciała ofiary. Zwykle na skórze pojawia się wówczas rumień i obrzęk, któremu może towarzyszyć ból. W ciągu pierwszych 20 sekund po użądleniu wstrzykiwane jest co najmniej 90% zawartości worka jadowego, a usunięcie żądła chwilę później nie zmniejszy znacząco toksyczności wywołanej jadem. Średnio w trakcie jednego użądlenia do organizmu dostaje się 140–150 µg jadu, a dawka śmiertelna waha się między 2,8 a 3,5 mg na kg masy ciała, co oznacza, że w przypadku osoby ważącej około 60–70 kg potencjalnie śmiertelne mogą być jednoczesne użądlenia 1000–1500 pszczół. Nasilenie reakcji zależy jednak od wielu czynników – m.in. wieku, wagi, liczby użądleń oraz cech indywidualnych, takich jak poziom odporności i współistniejące choroby.
W przypadku osób uczulonych na antygeny występujące w jadzie pszczół miodnych mogą wystąpić ciężkie objawy ogólnoustrojowe, zwłaszcza ze strony układu oddechowego, a nawet wstrząs anafilaktyczny. Użądlenia pszczół mają drugi najwyższy wskaźnik śmiertelności, zaraz po ukąszeniach węży. Ciężkie reakcje obserwowane są częściej u dorosłych niż u dzieci.
Alergeny w jadzie pszczół miodnych
Jad pszczoły jest złożoną mieszaniną związków, które obejmują białka, peptydy, aminokwasy, lipidy, cukry, feromony i dużą ilość wody. Dotychczas zidentyfikowano 10 alergenów obecnych w jadzie pszczelim. Głównym (50–60%) i najbardziej toksycznym związkiem obecnym w jadzie pszczelim jest melityna, która wywołuje reakcje alergiczne oraz jest odpowiedzialna za większość reakcji bólowych związanych z użądleniami pszczół. Drugim najbardziej powszechnym związkiem (10–12%) jest fosfolipaza A2 (PLA2, ang. phospholipase A2), która staje się toksyczna, tworząc związek ze wspomnianą wcześniej melityną.
Objawy po użądleniu przez pszczołę
Użądlenia przez pszczoły mogą prowadzić do łagodnych lub ciężkich objawów klinicznych. Dzielimy je na:
- Lokalne reakcje zapalne – ból, obrzęk, zaczerwienienie, swędzenie i świąd w miejscu użądlenia. Może pojawić się gorączka. Reakcje te występują u większości osób niemających alergii i zazwyczaj ustępują w ciągu 24 godzin.
- Reakcje alergiczne – IgE-zależne, klasyfikowane jako reakcje nadwrażliwości typu I. Objawy tych reakcji występują zwykle około 10 minut po użądleniu i mogą różnić się pod względem nasilenia. Pacjenci uczuleni mogą rozwinąć objawy ogólne, takie jak pokrzywka, swędzenie, obrzęk naczynioruchowy, wymioty i biegunka. Późna faza reakcji alergicznej skutkuje pojawieniem się obrzęku, który osiąga największe rozmiary po 24–48 godzinach od użądlenia. Reakcja może stanowić zagrożenie życia w przypadku, gdy miejsce użądlenia znajduje się w okolicy górnych dróg oddechowych.
- Ogólne toksyczne reakcje układowe – wywoływane przez toksyny zawarte w jadzie, niezależne od mechanizmów immunologicznych. Reakcje te zwykle są spowodowane wieloma użądleniami (około 50 jednoczesnych użądleń). Pacjenci prezentują objawy, takie jak znużenie, zawroty głowy, nudności, wymioty i biegunka, które mogą ewoluować w kierunku uszkodzenia mięśnia sercowego, nadciśnienia, uszkodzenia wątroby, hemolizy, śpiączki i ostrej niewydolności nerek.
- Wstrząs anafilaktyczny – spadek ciśnienia tętniczego, utrata przytomności, które mogą skutkować zatrzymaniem akcji serca i oddechu, a nawet śmiercią.
Diagnostyka alergii na jad pszczół
Podstawą diagnostyki jest szczegółowy wywiad dotyczący objawów pojawiających się po użądleniu, ogólnego stanu zdrowia, chorób współistniejących i przyjmowanych leków. W przypadku diagnostyki laboratoryjnej najczęściej stosuje się:
- Testy skórne – wykonywane metodą punktową (tzw. prick test) lub śródskórnie, które należy przeprowadzić najwcześniej po 3–6 tygodniach od wystąpienia reakcji po użądleniu, aby zapobiec otrzymaniu wyników fałszywie ujemnych. Dodatni wynik testów skórnych uzyskuje się u 70–90% osób z reakcją ogólną po użądleniu.
- Testy serologiczne (z krwi) – stosuje się je w celu oznaczenia stężenia przeciwciał klasy IgE skierowanych przeciwko jadowi pszczelemu. Badania powinny być wykonane u wszystkich pacjentów z negatywnym wynikiem testu skórnego oraz u tych, u których testy skórne z różnych względów nie mogą być przeprowadzone.
W przypadku otrzymania wyników ujemnych zarówno testów skórnych, jak i serologicznych, zaleca się powtórzenie diagnostyki po 3–6 miesiącach, ponieważ wykazano, że stężenie swoistych przeciwciał IgE jest najwyższe po 6 miesiącach od reakcji poużądleniowej. Można je wówczas wykryć u 96% osób uczulonych na jad pszczeli.
W przypadku pojawienia się ciężkich reakcji alergicznych, oprócz podstawowych testów diagnostycznych, wykonuje się często oznaczenie tryptazy w surowicy, która koreluje ze stopniem ciężkości objawów. Można również zmierzyć stężenie swoistych przeciwciał w klasie IgG4, których poziom odzwierciedla ekspozycję na użądlenie.
Leczenie i profilaktyka
Stosowanie leków jest zalecane jedynie w przypadku występowania nasilonych reakcji po użądleniu. Wskazane są leki antyhistaminowe oraz niesteroidowe leki przeciwzapalne. Przy wystąpieniu cięższych reakcji zaleca się kortykosteroidy, a w przypadku wstrząsu anafilaktycznego również adrenalinę podaną domięśniowo. Istnieje też możliwość przeprowadzenia tzw. terapii swoistej jadem (VIT, ang. venom immunotherapy), która polega na wielokrotnym podaniu rosnących dawek alergenu w celu uzyskania tolerancji, co w przypadku powodzenia skutkuje zmniejszeniem lub całkowitym wyeliminowanie objawów alergii.
Profilaktyka opiera się przede wszystkim na unikaniu kontaktu z alergenem. Należy zapobiegać użądleniom, np. stosując środki odstraszające owady. Osoby, u których w przeszłości wystąpiła ciężka reakcja poużądleniowa, powinny być zawsze zaopatrzone w niezbędne leki, które należy użyć niezwłocznie po użądleniu.
Opracowano na podstawie:
- Matysiak J. et al., Alergia na jad owadów błonkoskrzydłych ze szczególnym uwzględnieniem pszczoły miodnej (Apis mellifera) – aktualny stan wiedzy, „Alergia Astma Immunologia” 2011; 16 (4): 163–171.
- Pucca M.B. et al., Bee Updated: Current Knowledge on Bee Venom and Bee Envenoming Therapy, „Front. Immunol.” 2019; 10: 1–15.
